ΠΡΟΣΩΝΥΜΙΑ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ
ΣΤΙΣ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΤΩΝ ΣΕΡΡΩΝ
Του Χαράλαμπου Βουρουτζίδη
«Αύτη και των προ αυτής αιτία, και των μετ’ αυτήν προστάτις, και των αιωνίων πρόξενος…Αύτη καταρχή και πηγή και ρίζα των απορρήτων αγαθών, αύτη παντός αγίου κορυφή και τελείωσις»1
Η Ορθόδοξη Εκκλησία και το χριστεπώνυμο πλήρωμά της ονομάζουν την κεχαριτωμένη Παναγία Μητέρα: Ουρανό, καθότι δια αυτής ανέτειλε ο ήλιος της δικαιοσύνης, Παράδεισο, αφού αυτή βλάστησε τον ανθό της Δικαιοσύνης, Παρθένο, καθώς Αυτή, δανείζοντας στον άσαρκο σάρκα παρέμεινε άφθορος, Βουλή προαιώνιο μεταλλαγής δια της συγκράσεως, του φθαρτού ανθρώπου εις το άφθαρτο αρχαίο κάλλος του, Θρόνο πάγχρυσο, καθώς Αυτή κράτησε στην αγκαλιά της τον έχοντα θρόνο τον ουρανό και υποπόδιο τη γη.
Ελπίδα του κόσμου αγαθή η Θεοτόκος Παρθένος, προσδέχεται τας δεήσεις όσων από ποικίλες περιστάσεις και πειρασμούς κλυδωνίζονται, καθώς:
«Αυτή το στήριγμα των απεγνωσμένων.
Αυτή ο γαλήνιος λιμένας όλων των χειμαζομένων.
Αυτή η βοήθεια και η ισχύς των δοκιμαζομένων.
Αυτή η πρεσβεία και η προστασία των μετανοούντων.
Αυτή η παρηγορία των πενθούντων.
Αυτή η ανακαίνισις του γερασμένου κόσμου.
Αυτή η παρρησία μας ενώπιον του δικαίου κριτού.
Αυτή το λαμπρότερο και κοινωφελέστερο πάντων των κτισμάτων.
Αυτή η ακατάφλεκτος βάτος.
Αυτή η μοναδική των πιστών γέφυρα προς τον Θεό και την αιώνιο ζωή.
Αυτή είναι Μήτηρ του Θεού, Παρθένος άχραντος, υπερευλογημένη Θεοτόκος, Μαρία αειπάρθενος»2.
Η Παναγία Μητέρα, αυτή η «πηγή από την οποίαν ανέβλυσε η πηγή της ζωής»3 είχε παππού τον ιερέα Ματθάν, που ήταν ο 23ος απόγονος, κατά τον Ευαγγελιστή Ματθαίο, του Δαβίδ4.
Ο Ιερέας Ματθάν, με τη γυναίκα του Μαρία, απέκτησε τον Ιακώβ, που ήταν πατέρας του Ιωσήφ και, τρία κορίτσια: τη Μαρία, μητέρα της Σαλώμης της μαίας, τη Σοβή, μητέρα της Ελισάβετ, που γέννησε τον άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο και την Άννα, που παντρεύτηκε τον Ιωακείμ και γέννησε, μετά από σαράντα χρόνια την Μαρία, που εκ των παρθενικών λαγόνων της εσαρκώθη ο Λυτρωτής του κόσμου5.
Τα γράμματα του ονόματός της παραπέμπουν σε πέντε γυναίκες της Παλαιάς Διαθήκης, που διακρίθηκαν για τις αρετές τους. Μάριαμ για την αγνότητά της, Αβιγαία6, πηγή χαράς, ταπείνωσης και σωφροσύνης, Ραχήλ7 για την ομορφιά της, Ιουδιθ8 για την πίστη της, Άννα για την υπομονή της.
Χιλιάδες είναι τα Θεοτοκονύμια, που η Ορθόδοξη Εκκλησία και η λαογραφική παράδοση αποδίδουν στην Υπεραγία Θεοτόκο.
Στην πόλη των Σερρών και στην περιφέρειά της οκτώ μοναστήρια ήταν αφιερωμένα στη Χάρη Της9 ενώ, η Θεογεννήτορ Παρθένος φέρει τα παρακάτω Θεοτοκονύμια:
1) ΜΡ ΘΥ Η ΠΟΝΟΛΥΤΡΕΑ10
Το Θεοτοκονύμιο «Μ[ήτηρ]Ρ Θ[εο]Υ Η ΠΟΝΟΛΥΤΡΕΑ» δηλώνει πως, η Παναγία Μητέρα λυτρώνει την ψυχή του ανθρώπου από κάθε άλγος, ενώ επιβλέπει με ευμένεια οποιαδήποτε του σώματος χαλεπή κάκωση.
2) ΘΕΟΤΟΚΟΣ ΚΥΡΙΑ ΓΛΥΚΥΤΑΤΗ11
Το επίθετο «γλυκύτατη», χρησιμοποιείται από τους εκκλησιαστικούς συγγραφείς όταν ο θεόπνευστος λόγος τους, περιγράφει τα θαυμάσια της Παναγίας, όπως π.χ ο λόγος του Αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού στη Γέννηση της Υπεραγίας Θεοτόκου: « Ω Κόρη, πανέμορφη και γλυκύτατη…»
3) ΜΑΡΙΑ ΠΑΜΦΑΕΣΤΑΤΗ12
Το επίθετο «παμφαής» σημαίνει φωτεινός, λαμπερός. Το Θεοτοκονύμιο Παμφαεστάτη δηλώνει πως, η Παναγία είναι λαμπροτέρα και λαμπηδόνων ηλιακών.
4) ΜΗΡ ΘΟΥ Η ΟΔΗΓΗΤΡΙΑ13
Το Θεοτοκονύμιο «Μ[ήτηρ]Ρ Θ[εο]Υ Η ΟΔΗΓΗΤΡΙΑ» παραλαμβάνεται από το τροπάριο του παρακλητικού κανόνα: «Άλαλα τα χείλη των ασεβών των μη προσκυνούντων την εικόνα την σεπτήν, την ιστορηθείσαν υπό του Αποστόλου Λουκά ιερωτάτου, την οδηγήτριαν».
5) ΜΗΡ ΘΟΥ Η ΠΑΝΤΑΣ ΕΛΕΟΥΣΑ14
Το Θεοτοκονύμιο «Μ[ήτηρ]Ρ Θ[εο]Υ Η ΠΑΝΤΑΣ ΕΛΕΟΥΣΑ» αρύεται από τροπάριο του Μεγάλου Παρακλητικού Κανόνα: «…τείχος απροσμάχητον, ελέους πηγή,…Θεοτόκε Δέσποινα…».
6) ΜΗΡ ΘΟΥ Η ΕΛΕΟΥΣΑ ή ΜΑΡΗΑ ΑΡΜΗΝ ΚΡΑΤΟΥΣΑ (ΑΡΜΕΝΟΚΡΑΤΟΥΣΑ)15
Με το Θεοτοκονύμιο «Αρμενοκρατούσα», ονόμαζαν οι Σερραίοι την Παναγία, γιατί Αυτή, αρμόδια και επιτήδεια, προστάτευε και προστατεύει τις έγκυες γυναίκες από το αρμένισμα, δηλαδή, την εκλαμψία.
7) ΜΗΡ ΘΟΥ Η ΘΕΟΝΥΜΦΟΣ16
Το Θεοτοκονύμιο «Μ[ήτηρ]Ρ Θ[εο]Υ Η ΘΕΟΝΥΜΦΟΣ» αρύεται από τροπάριο του εσπερινού των Εισοδίων της Θεοτόκου: «Μετά το τεχθήναι σε θεόνυμφε Δέσποινα, παρεγένου εν τω ναώ Κυρίου…» και από την ευχή εις την Υπεραγία Θεοτόκο: «άσπιλε, αμόλυντε, άφθορε, άχραντε, αγνή Παρθένε, Θεόνυμφε Δέσποινα…» του Ακάθιστου Ύμνου.
8) ΜΗΡ ΘΟΥ Η ΑΚΑΤΑΜΑΧΗΤΟΣ17
Το Θεοτοκονύμιο «Μ[ήτηρ]Ρ Θ[εο]Υ Η ΑΚΑΤΑΜΑΧΗΤΟΣ» είναι ένα ασυνήθιστο επίθετο, που προέρχεται από θρησκευτικούς ύμνους, όπως το τροπάριο: «Τείχος ακαταμάχητον ημών των Χριστιανών υπάρχεις Θεοτόκε Παρθένε…» από το μεσώριο της Γ’ ώρας και το: «…ω παμμακάριστε, Παναγία Δέσποινα· συ γαρ ημών, τείχος και βοήθεια, ακαταμάχητος» από την ακολουθία του Αγίου Ιερομάρτυρος Αθηνογένους.
9) ΠΑΝΑΓΙΑ ΔΟΧΙΑΝΗ18
Το Θεοτοκονύμιο βρίσκεται και σε άλλες γραφές όπως: Δοχειανή, του Δοχήνος, αγία Δίχνη, Δειχνής, Δοχιανή, Δοχινή. Το ουσιαστικό Δοχή απαντάται στο Ευαγγέλιο του Λουκά: 5,29 και 14,13 και σημαίνει γιορτή-συμπόσιο, δεξίωση. Το Θεοτοκονύμιο, με τη γραφή «Δοχειανή», δείχνει την Παναγία ως «σοφίας Θεού δοχείον» ενώ το «Δοχή» ως «τράπεζα βαστάζουσα ευθηνίαν ιλασμών».
10) ΜΗΡ ΘΟΥ Η ΡΙΖΑ ΤΟΥ ΙΕΣΣΑΙ19
Η Παναγία Μητέρα ονομάζεται «Μ[ήτηρ]Ρ Θ[εο]Υ Η ΡΙΖΑ ΤΟΥ ΙΕΣΣΑΙ», διότι έλκει την καταγωγή της από τη γενιά του Δαβίδ, πατέρας του οποίου ήταν ο Ιεσσαί. Σε τροπάριο, κατά την Απόδοση της εορτής του γενεθλίου της Υπεραγίας Δεσποίνης ημών Θεοτόκου η Εκκλησία ψάλει: «…η προ γαστρός προορισθείσα του Θεού ημών Μήτηρ… εκ της ρίζης Ιεσσαί…»
11) ΜΗΡ ΘΟΥ Η ΑΜΑΡΤΩΛΩΝ ΣΩΤΗΡΙΑ20
Το Θεοτοκονύμιο «Μ[ήτηρ]Ρ Θ[εο]Υ Η ΑΜΑΤΩΛΩΝ ΣΩΤΗΡΙΑ» αρύεται από την ευχή εις την Υπεραγία Θεοτόκο: «…Αλλ’ ως του φιλανθρώπου Θεού μήτηρ, φιλανθρώπως σπλαγχίσθητι επ’ εμοί τω αμαρτωλώ και ασώτω, και δέξαι μου την εκ ρυπαρών χειλέων προσφερομένην σοι δέησιν και τον σον Υιόν, και ημών Δεσπότην και Κύριον, τη μητρική σου παρρησία χρωμένη δυσώπησον, ίνα ανοίξη καμοί τα φιλάνθρωπα σπλάγχνα της αυτού αγαθότητος…»
12) ΜΗΡ ΘΟΥ21
Το Θεοτοκονύμιο «Μ[ήτηρ]Ρ Θ[εο]Υ» αρύεται από το μεγαλυνάριο του παρακλητικού κανόνα:«Άξιον εστίν ως αληθώς μακαρίζειν Σε την Θεοτόκον, την αειμακάριστον και παναμώμητον και μητέρα του Θεού ημών. Την τιμιωτέραν των Χερουβείμ…».
13) ΜΗΡ ΘΟΥ Η ΙΛΕΟΥΚΑΛΙΣ22
Το Θεοτοκονύμιο, «Μ[ήτηρ]Ρ Θ[εο]Υ Η ΙΛΕΟΥΚΑΛΙΣ» πριν από το 1800 και, με στήριγμα το κείμενο επιγραφής : «…μήτηρ γαρ ελέους…πλουσίως φέρει το δώρημα, ως έφη. του γαρ καλού ελέους ρήσις, ης ουράνιος η φύσις, επιγράφεται πρεπόντως Ελεούκαλλις η κλήσις», ονόμαζε την Παναγία ως «Μητέρα του Ελέους». Με βάση το κείμενο μιας άλλης επιγραφής του 19ου αιώνα, που αναφέρει τη Μονή ως αφιέρωμα «της Κυρίας Ηλιόκαλλης», παραλαμβάνοντας το προσωνύμιο «Ηλιόκαλλη» από τα εξαποστειλάρια του Παρακλητικού κανόνα: «…ηλιοστάλακτε θρόνε, καθέδρα του Βασιλέως…», επικράτησε η Παναγία να ονομάζεται από τους Σερραίους, ως έχουσα το κάλλος του νοητού Ηλίου.
14) ΜΗΡ ΘΟΥ Η ΠΑΝΤΑΝΟΥΣΑ23
Το Θεοτοκονύμιο «Μ[ήτηρ]Ρ Θ[εο]Υ Η ΠΑΝΤΑΝΟΥΣΑ» (Παντάνασσα), σημαίνει πως, η Παναγία είναι η των Πάντων Βασίλισσα.
15) ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΠΑΓΚΑΛΙΩΤΙΣΣΑ24
Το Θεοτοκονύμιο αποδίδει στην Παναγία Μητέρα την κατοχή, σε υπερθετικό βαθμό, κάθε κάλλους.
16) ΘΕΟΤΟΚΟΣ Η ΒΟΥΡΙΤΣΙΩΤΙΣΣΑ25
Ανδρώα μονή περί την πόλη των Σερρών, έφερε το όνομα της Υπεραγίας Θεοτόκου της επικεκλημένης του Βοριτζίου.
17) ΘΕΟΤΟΚΟΣ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ26
Θεοτοκονύμιο που αρύεται από το γεγονός πως, το παρεκκλήσι της Παναγίας ήταν χτισμένο μέσα σε σπήλαιο.
18) ΘΕΟΤΟΚΟΣ Η ΕΠΙΣΚΕΨΙΣ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΟΥΝΤΩΝ27
Θεοτοκονύμιο, που παραλαμβάνεται από εκκλησιαστικούς ύμνους όπως το τροπάριο από τον Παρακλητικό Κανόνα: «Μεταβολή των θλιβομένων, απαλλαγή των ασθενούντων…Θεοτόκε Παρθένε…» και το Θεοτόκιο από την ακολουθία του Αγίου Ιερομάρτυρος Πολυκάρπου, Επισκόπου Σμύρνης «…ξένων τε παράκλησις χειμαζομένων λιμήν, ασθενούντων επίσκεψις, καταπονουμένων, σκέπη και αντίληψις, και βακτηρία τυφλών, Μήτερ του Θεού του Υψίστου…»
19) ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΠΟΡΤΑΪΤΙΣΣΑ ΤΩΝ ΙΒΗΡΩΝ28
Πορταΐτισσα: Θεοτοκονύμιο που δινόταν στην Παναγία, όταν η εικόνα Της ήταν τοποθετημένη στην είσοδο ενός ιερού χώρου.
20) ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΩΝ ΒΛΑΧΕΡΝΩΝ29
Θεοτοκονύμιο, που παραπέμπει στον κάποτε περίφημο ναό της Παναγίας των Βλαχερνών στην Κωνσταντινούπολη, όπου φυλασσόταν το ωμοφόριο και η τιμία εσθήτα της Θεοτόκου.
21) ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΒΥΣΣΙΑΝΗ30
Θεοτοκονύμιο της Θαυματουργού εικόνας της Παναγίας, που σήμερα βρίσκεται στην Ιερά Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου Παναγία Βύσσιανη. Το Θεοτοκονύμιο προέρχεται από το τοπωνύμιο «Βύσσιανη», που δηλώνει τον υψηλό και βραχώδη τόπο, που είναι κτισμένο το Μοναστήρι της Παναγίας Βύσσιανης.
Αυτά είναι τα Θεοτοκονύμια της Παναγίας Μητέρας του Θεού, στην οποία ο ευσεβής Σερραϊκός λαός ζώντας υπό την σκέπην Της, ανέθετε και αναθέτει την πάσαν ελπίδα του.
ΘΕΟΤΟΚΟΝΥΜΙΑ
1. Παναγία των Βλαχερνών
2. Παναγία η Βλαχαρνέα
3. Παναγία της Κάσσου
4. Παναγία Ακρωτηριανή
5. Παναγία των Σταυροφόρων
6. Παναγία η Ποταμίτισσα (Κάσος)
7. Παναγία Εκατονταπυλιανή (Πάρος)
8. Παναγία Ρόδον το Αμάραντον
9. Παναγία η Σουμελά (Πόντου)
10.Παναγία η Κοσμοσώτηρα (Φερών Έβρου)
11.Παναγία Σιάτιπας (Μακεδονίας)
12. Παναγία η Διασώζουσα (Πάτμος)
13. Παναγία η Παντάνασσα
14. Παναγία η Γρηγορούσα
15. Θεομήτωρ
16. Παναγία Γοργοεπήκοος
17. Παναγία η Οδηγήτρια
18. Η Αγία Σιών (Παναγία της Αγιάσου)
19. Παναγία η Γλυκοφιλούσα
20. Παναγία η Πελαγιανή
21. Παναγία η Αγιοσορίτισσα
22. Παναγία η Νικοποιός
23. Παναγία η Μυροβλύτισσα
24. Παναγία η Μελαχρινή
25. Παναγία η Κανάλα
26. Παναγία η Τουρλιανή (Μήλος)
27. Παναγία Φανερωμένη (Σαλαμίνα)
28. Παναγία Φανερωμένη (Λευκάδα)
29. Παναγία Παντοβλεπούσα (Θάσος)
30. Παναγία Χοτάσια
31. Παναγία του Παπαμελέτιου (Σκόπελος)
32. Παναγία Μελικαρού (Σκύρος)
33. Παναγία Φοδελιώτισσα (Φόδελα-Ηραλείου Κρήτης)
34. Παναγία Καβουριανή ( Λέρος)
35. Παναγία Κυράς (Λέρος)
36. Παναγία Κερά
37. Παναγία Βρεσθενίτισσα
38. Παναγία Κεριώτισσα (Ζάκυνθος)
39. Παναγία Πελαγονήτισσα
40. Παναγία η Γαλατούσα (Ρόδος) (Αφιερωμένη στις γυναίκες που δεν κατεβάζουν γάλα για τα μωρά τους)
41. Παναγία η Βλεφαριώτισσα (Αστυπάλαια)
42. Παναγία η Συντριανή (Τζια)
43. Παναγία Πλημμυριανή (Ρόδος)
44. Παναγία η Καλοπέτρα (Ρόδος)
45. Παναγία η Σκιαδενή (Ρόδος) (εικόνα του Ευαγγελιστή Λούκά)
46. Παναγία η Προυσιώτισσα (Ευρυτανία)
47. Παναγία η Λουβιαρίτισσα (Ρόδος) (επειδή
στα κελιά της έμεναν οι λουβιάρηδες (λεπροί) (του νησιού)
48. Τιμιωτέρα των Χερουβείμ
49. Πλατυτέρα των Ουρανών
50. Παναγία της Τήνου
51. Αγία Σκέπη
52. Αγία Ζώνη
53. Παναγία Ιεροσολυμίτισσα (Ιερουσαλήμ)
54. Παναγία Εσφαγμένη
55. Παναγία Χρυσολεόντισσσα (Αίγινα)
56. Παναγία η Ξενιά
57. Παναγία Παραμυθία (Άγιο Όρος)
58. Φοβέρα Προστασία ( Άγιο Όρος)
59. Παναγία η Λιμνιά (Σκιάθος)
60. Παναγία η Κεχριά (Σκιάθος)
61. Παναγία Εικοσιφοίνισσα (Πάγγαιο Όρος)
62. Η Αμόλυντος (Σίφνος)
63. Παναγία η Τρειχερούσα (Άγιο Όρος)
64. Παναγία η Σκαφιδιά ( Ηλεία)
65. Παναγία Πορταϊτισσα (Άγιο Όρος)
66. Παναγία η Μυρτδιώτισσα
67. Η Πάντων Χαρά
68. Παναγία η Κρεμαστή (Ρόδος)
69. Παναγία Χρυσοπηγή
70. Παναγία η Γιάτρισσα (Μάνη)
71. Παναγία η Ανέμη (Σαμοθράκη) (λέγεται έτσι επειδή φυσάει δυνατός άνεμος σε εκείνο το σημείο)
72. Παναγία η Κουφή (Σαμοθράκη) (επειδή είναι ιατρός και προστάτης των κουφών)
73. Παναγία η Λεχούσα (Σέρρες) (επειδή προστατεύει τις λεχώνες)
74. Παναγία η Λιθινιώτισσα (Λιθίνες Σιτείας)
75. Παναγία Δεκαπεντούσα (Σίφνος) ( επειδή γιορτάζει τον δεκαπενταύγουστο)
76. Παναγία Θαλασσινή (Άνδρος)
77. Παναγία Νερατζιώτισσα
78. Παναγία του Χάρου (Λειψοί)
79. Παναγία Σπηλιανή (Νίσυρος)
80. Παναγία η Μεγαλόχαρη
81. Παναγία η Γουρλομάτα (Λέρος)
82. Παναγία η Βρυσιανή (Κάρπαθος)
83. Παναγία η Λαρνιώτισσα (Κάρπαθος)
84. Παναγία του Γραβά στη Χώρα (Πάτμος)
85. Παναγία του Απόλου στον Κάμπο (Πάτμος)
86. Παναγία στο Λιβάδι (Πάτμος)
87. Παναγία η Κουμάνα (Πάτμος)
88. Παναγία Γερανού (Πάτμος)
89. Η Παντάνασσα (Αρκίους)
90. Παναγία της Αποκουής (Σύμη)
91. Η Θεοτόκισσα (Τήλος)
92. Παναγία η Πολίτισσα
93. Παναγία η Αιματούσα (Κύπρος)
94. Παναγία η Χαριτωμένη (Κάλυμνος)
95. Παναγία των Αργινωντών (Κάλυμνος)
96. Παναγία Ζωοδόχος Πηγή
97. Άξιον Εστί
98. Των αγγέλων η Κυρία
99. Πάντων Προστασία
100. Η Αγία Ζώνη
Παραπομπές
1Γρηγορίου Παλαμά, Ομιλία 53. Πατερικαί Εκδόσεις «Γρηγόριος ο Παλαμάς», Θεσσαλονίκη 1986, σ.312.
2Αγίου Μαξίμου του Ομολογητού, Ο βίος της υπερευλογημένηςΔεσποίνης ημών Θεοτόκου και αειπαρθένου Μαρίας. Έκδοση, Ιερά Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου «Η Παναγία του Έβρου», Άγιο Όρος 2010.
3Ό.π., σ.230.
4Ματθαίος, Α.15.
5Constantinus Tischendorf, Ευαγγέλια Απόκρυφα, Αθήνα, Εκδ. Κ. Σπανού.
6Α΄ Σαμουήλ κεφ.25.
7Γένεση 28,2.
8Ιουδίθ 8,1, 15,8.
9Μονή Εισοδίων της Θεοτόκου, Μονή της Θεομήτορος ή Νέα Μονή, Μονή Θεοτόκου της Βοριτζίου ή Βουριτσιώτισσα, Μονή Θεοτόκου του Δοχήνος, Μονή Θεοτόκου της Ελεούσας, Μονή Θεοτόκου του Σπηλαίου, Μονή της Θεοτόκου, Μονή Παναγίας της Βύσσιανης.
10Γ. Λαμπάκη, ΣΕΡΡΑΙ, Δελτίο Ε΄ Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, σ. 44, Αθήνα 1905
11Ό.π., σ.48.
12Ό.π., σ.48.
13Ό.π., σ.54 και σ. 77. Εικόνα, της Παναγίας Οδηγού της ζωής μας βρισκόταν στον Ι.Ν. των Αγίων Θεοδώρων ενώ, στην πόλη των Σερρών και ενωμένο με το ναό των αγίων Θεοδώρων, υπήρχε παρεκκλήσιο αφιερωμένο στην Παναγία την Οδηγήτρια. Π.Παπαγεωργίου, Ό.π., σ. 26, 27. Η εικόνα, «Παναγία η Οδηγήτρια», έργο του β΄ μισού του 14ου αιώνα μεταφέρθηκε, κατά πάσα πιθανότητα, στον Ναό των Μεγάλων Ταξιαρχών, προφανώς, μετά την ολοκληρωτική του καταστροφή από τη μεγάλη πυρκαγιά του 1849 και αρκετά χρόνια αργότερα από την εκ βάθρων ανοικοδόμησή του το 1850. Από τους Ταξιάρχες, περιουσία των οποίων δεν ήταν η εικόνα, αφού δεν την καταγράφουν ούτε ο Παπαγεωργίου ούτε ο Λαμπάκης, μεταφέρθηκε στο Κειμηλιαρχείο «Ψυχής Άκος» της Ι.Μ.Σερρών και Νιγρίτης. Ιωάννης Γκερέκος, «Εκκλησιαστικό Μουσείο Ι. Μητροπόλεως Σερρών και Νιγρίτης, Εικονογραφικές-Εικονολογικές αναλύσεις Εικόνων-Ξυλογλύπτων». Σερραίων Διάσωσμα. Πνευματικοί και Καλλιτεχνικοί Θησαυροί της Εκκλησίας των Σερρών. Ι.Μ. Σερρών και Νιγρίτης, 2008, σ. 252 και 258.
14Γ.Λαμπάκη, Ό.π., σ.54. Η εικόνα της Παναγίας βρισκόταν στον ναό «Θεοτόκου της Ελεούσης», που ήταν μετόχι της αγιορείτικης Μονής Κουτλουμουσίου. Πέτρου Παπαγεωργίου, Αι Σέρραι και τα προάστεια, τα περί τας Σέρρας και η Μονή Ιωάννου του Προδρόμου, Έκδοση, Δημόσιας Βιβλιοθήκης Σερρών, 1998, σ. 32. Με το ίδιο Θεοτοκονύμιο υπήρχε εικόνα και στον ναό της Αγίας Παρασκευής.
15Ό.π., σ.55. Η εικόνα, πριν μεταφερθεί στον ναό των Ταξιάρχων, πιθανότατα βρισκόταν στην νότια πλευρά της ακροπόλεως των Σερρών, σε εσοχή βράχου που προκαλούσε μεγάλο θαυμασμό τόσο για το μέγεθός του όσο και κυρίως για τη μετέωρη στάση του. Ο μεγάλος αυτός βράχος, που ονομαζόταν «Αρμενόπετρα», από θαύμα αποδιδόμενο στην Παναγία δεν κύλησε προς την πόλη των Σερρών. Στην εσοχή του υπήρχε λαξευμένη θέση, σε σχήμα φορητής εικόνας. Πέτρου Παπαγεωργίου, Ό.π., σ. 19, 30.
16Γ.Λαμπάκη, Ό.π., σ.55.
17Ό.π., σ.57. Την εικόνα ο Γ. Λαμπάκης καταγράφει στον ναό του Αγίου Συμεών. Πριν από την πυρκαγιά του 1849 στην πόλη των Σερρών υπήρχε ναός αφιερωμένος στην Χάρη της Παναγίας της Ακαταμαχήτου. Π.Παπαγεωργίου, Ό.π., σ. 27 και 28.
18Γ.Λαμπάκη, Ό.π., σ.58.
19Ό.π., σ.58.
20Ό.π., σ.61.
21Ό.π., σ.62.
22Ό.π., σ.64. και Π. Παπαγεωργίου, Ό.π., σ. 67. Σε κείμενα που αναφέρονται στο Μοναστήρι της «Παναγίας της Λιόκαλης», το Θεοτοκονύμιο συναντάτε και σε άλλες γραφές όπως: Ελεούκαλλις, Ηλιόκαλης, Λιόκαλη, Ιλεούκαλις.
23Γ.Λαμπάκη, Όπ., σ.71. Εικόνα της «Παναγίας Παντάνασσας» του 1634 βρίσκεται στο Κειμηλιαρχείο «Ψυχής Άκος» της Ι.Μ.Σερρών και Νιγρίτης. Ιωάννης Γκερέκος, Ό.π., σ.280.
24Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, περιοδικό: Κληρονομιά, « Πάνου Θεοδωρίδη: Πίνακας Τοπογραφικός του Αγιορείτικου παραγωγικού χώρου», σ. 407.
25Το Θεοτοκονύμιο συναντάτε και σε άλλες γραφές όπως: Βουριτσίου, Βοριτζίου, Βοριτζούς, Βουριτσιωτίσσης. Πρόκειται για ανδρώα Μονή γνωστή από το 1327. Συμεών Πασχαλίδης-Δημήτριος Στράτης, Τα Μοναστήρια της Μακεδονίας, Α.Π.Θ. Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών, Θεσσαλονίκη 1996, σ. 306 και Π. Παπαγεωργίου, Ό.π., σ.75.
26Ό.π., σ. 316. Η Θεοτόκος του Σπηλαίου ήταν μετόχι της αγιορείτικης Μονής των Ιβήρων και είναι γνωστό από τον 10ο αιώνα. Βρίσκεται πολύ κοντά και στα Δυτικά του χωριού Δάφνη. Στο εσωτερικό του κάποτε παρεκκλησίου της Θεοτόκου σώζονται υπολείμματα τοιχογραφιών της Παλαιολόγιας περιόδου.
27Πέτρου Παπαγεωργίου, Ό.π., σ. 29. Ο Γ.Λαμπάκης, Ό.π., σ. 56, διαβάζει την επιγραφή της ίδιας εικόνας ως εξής: «ΜΗΡ ΘΟΥ Η ΕΠΙΣΚΕΨΙΣ ΤΩΝ ΑCΘΕΝΟΥΝΤΩΝ 1859».
28Ιωάννης Γκερέκος, Ό.π., σ.322.
29Θεοτοκονύμιο ναού στην πόλη των Σερρών, που καταστράφηκε στην πυρκαγιά του 1849. Π.Παπαγεωργίου, Όπ., σ. 28. Στον Μητροπολιτικό ναό των αγίων Θεοδώρων σωζόταν έως και το 1913 δυο αργυρά στέφανα κοσμημένα με πολύτιμους λίθους και αφιερωμένα, κατά τη μαρτυρία εγχάρακτων πάνω τους επιγραφών στην Θεοτόκο Βλαχέρνα.
30Χαράλαμπου Βουρουτζίδη, Ι.Μ. Βύσσιανης Σερρών, Σέρρες 2003, σ. 6.